#Muzički april

– Piše: Sarabela Drljan –

Za nas, Balkance se oduvijek govorilo ili da bolje kažem znalo, da smo temperamentan narod koji uživa u životu pa i u najtežim vremenima ne gubimo smisao za humor i skloni smo da preuveličavamo sopstvena postignuća, dičimo se sopstvenom istorijom mada, imamo i vrlo iražena osjećanja (od pretjeranog bijesa do patnje i ljubavi).

Na ovakvom plodonosnom tlu sa ljudima koji su opstajali uprkos svim svjetskim burama i lokalnim olujama sačuvala se (ili bolje da kažem, sačuvala nas je) muzika.

Danas vam predstavljam jedan biser naše bogate kulture a to je starogradska muzika.

Ona se, zavisno od podneblja na kome se primila poput ruže iz najljepše avlije, nazivala; sevdalinka, narodna, vranjanska, izvorna.

Mi smo poprimili izraz „sevdalinka“ mada se uporedo koristi i starogradska muzika iako bi možda znalci rekli da prvo više pripada bosanskom a drugo crnogorskom podneblju, mišljenja sam da niti jedno niti drugo nije ni pogrešno a ni potpuno ispravno, dakle oba izraza su u upotrebi.

Elem, ja najviše volim, i tako sam vas do sada i navikla da kada predstavljam temu uvijek pođem od njenog porijekla, osnova ili korijena samog izraza / riječi.

Šta znači sevdah a šta je sevdalinka?

Najbliže vam mogu pojasniti same izraze da je sevdah osjećanje koje je izazvano spoljnim uticajem muzike (ritma, melodije) koji sa tekstom koji se izvodi, dovodi čovjeka u posebno stanje duha proizvodeći osjećaj ljubavi, sjete odnosno melanholije ali i radosti. Dok je sevdalinka ukratko usmena književnost koja se prenosi sa generacije na generaciju.

Ovo ima smisla, jer sama riječ sevdah je dobila naziv od Arapske riječi sewda koja je u prevodu antičkih pisaca označavala riječ za „crnu žuč“ i osjećaj melanholičnosti.

Kod nas je sevdalinka došla sa osmanskim osvajanjima i njihovim utvrđenjem u 15. vijeku. Osmanlije naseljavanjem donose određene orijentalne melodijske grupe, zastupljene posebno u Maloj Aziji. Na primjer, u melodiji sevdalinke može se prepoznti uticaj koji su u Bosnu donijeli Sefardi sa sobom iz Španije kada su bili protjerivani zbog svoje religije.

Ove grupe su dio melodijskog sistema koji se naziva makam, posebno su zastupljeni nikriz i hiđaz (hićaz) koji su prilagođeni prostorima i jeziku, ona se pjeva / izvodi „podugo“, odnosno u intervalu prekomjerne sekunde.

Moram spomenuti da je dodir sa muzikom u Crnoj Gori svakako postojao i prije dolaska Osmanlija. Nime, na malom krševitom tlu stoljećima su odzvanjale tužbalice i pjesme o bojevima i junaštvu koje su se pjevale uz gusle pa do pjesama pastira uz frulu. Da bi tek u 20. vijeku od tužbalica Crna Gora imala prve školovane muzičare od kojih ću spomenuti samo neke: Špiro Ognjenović, Mirko Petrović Njegoš, Jovan Ivanišević (prvi školovani muzičar i najznačajniji crnogorski kompozitor svog vremena), iza njih Antun Kopitović, Anton Pogačar (prvi crnogorski pisac simfonijske muzike), Ilija Lakešić, pa sve do Borislava Tamindžića.

Ovdje ću prenijeti citat koji se odnosi na početke crnogorske muzike:

“Prvi zapisi o crnogorskoj muzici dolaze iz daleke 1488. god kada je dokumentovana nabavka orgulja za jednu kotorsku crkvu. Zamah u pogledu razvoja, crnogorska muzika doživljava u devetnaestom vijeku, kada i čitava Evropa u jeku Romantizma i Prosvjetiteljstva nalazi svoj specifični izraz.”… “Jelisaveta Popović sa bogatom muzičkom zaostavštinom spada u red najznačajnijih crnogorskih kompozitora svih vremena. Cetinje, crnogorska prijestonica, postalo je centar muzičkog zbivanja u drugoj polovini devetnaestog vijeka. U Djevojačkom institutu posbna pažnja se poklanjala muzici, kroz različite oblike praktičnog i teorijskog rada, a jedan od nastavnika, Čeh Anton Šulc, prvi kapelnik u Crnoj Gori, poznat je i kao kompozitor muzike za tadašnju državnu himnu ’Ubavoj nam Crnoj Gori’ čiji tekst je napisao Mirko Petrović Njegoš. Vojne muzike i otvaranje škola muzičke profilacije, još više su pojačale uticaj Cetinja na kreiranje muzičke svijesti u Crnoj Gori, ali će ona i do današnjeg dana biti nešto što se rodilo iz narodnog duha. Muzički identitet Crne Gore može se spoznati samo ukoliko se zađe u njen folklor i sam njen narod.”

Dakle, možemo napraviti paralelu i reći da je muzika postojala u Crnoj Gori i prije dolaska Osmanlija i uporedo se razvijala do današnjih dana.

Vratimo se sada na starogradsku muziku. Izvođenje sevdalinki je prešlo dugačak put da bi danas bilo to što jeste, naime od pjevanja uz persijski saz, šargije do harmonike i violine kako se najčešće izvodila u 20. vijeku je izuzetno veliki vremenski period pa sevdah možemo tretirati kao dio naše kulture.

Kod nas starogradska muzika ima dugu tradiciju i danas brojni interpretatori širom regiona izvode pjesme poput: Vesela veselice, Milica jedna u majke, Sejdefu majka buđaše, Šetajući pored Ljubovića… pa sve do Ašik mahale.

Ove šarenolike pjesme predstavljaju žensku sjetu, pa do ašikovanja i radosti i tuge.

Spomenuvši pjesmu Sejdefu majka buđaše oko nje se vodi polemika gdje je nastala, prema izvorima ona je iz Ulcinja negdje u vremenu od kraja 17. vijeka od kada je za (lažnim mesijom) Šabetajom Cvijem, pristigla brojna jevrejska zajednicasama. I sama interpretatorka Ksenija Cicvarić izjavila je u jednom intervjuu: “Sejdefa je iz Ulcinja, pouzdano znam. Sejdefa je rasla kraj mora i to baš u ovom gradu!“ Do opet, prema Miloradu Mići Miranoviću koji je napisao biografiju ,,Ksenija Cicvarić – Život i pjesme” ona je staropodgorička. Istu pjesmu je otpjevala pjevačica iz Turske (koja je porijeklom sa Kosova) Suzan Kardeš u jednoj epizodi veoma popularne serije “Sulejman Veličanstveni” ovu čuvenu sevdalinku.

Ova sevdalinka je pjesma o ljubavi koja je isprepletena sa strašću i čežnjom.

Sejdefu majka buđaše
Sejdefu majka buđaše
ustani kćeri moja, Sejdefo
ustani kćeri moja, Sejdefo

Zar misliš majko te ja spim
zar misliš majko te ja spim
ja ti se mlada s dušom dijelim
ja ti se mlada s dušom dijelim

Kad već spominjem Kseniju Cicvarić onda moram reći da je svojim glasom ne samo spajala predjele i regione već i srca. Ksenija je bila dama i vrsna predstavnica ove vrste muzike. Danas imamo brojne renomirane interpretatore i ansamble koji izvode i njene pjesame zahvaljujući svojoj ljubavi prema ovoj muzici Ksenija ostaje u sjećanju. Od najzvučnijih imena su Milica Alfirović Vojinović, Zoran Kalezić, Branka Šćepanović, Šukrija Žuti Serhatlić, Zadravko Đuraović, Tanja Šeter (koja je i odala čast Kseniji Cicvarić otpjevavši pjesmu Pjesma Ksenijina), Esad Merulić, Dejan Škuletić, Edo Abdović, Dragan Račić, Pljevaljski tamburaši i mnogi drugi.

Upravo Ksenijina posebnost je i inspirisala glumicu i rediteljku, ujedno i autorku teksta Varju Đukić da realizuje predstavu Slavuj – dramsko-muzička forma za Kseniju koja je izvedena u velikoj sali KIC-a „Budo Tomović“. Nastala u koprodukciji Gradskog pozorišta i knjižare “Karver”, ova predstava će kroz multimedijalno uprizorenje biografskih i muzičkih “slika” Ksenije Cicvarić, kao i osobenosti grada Podgorice, publici donijeti jednu emotivnu priču o “podgoričkom djevojčetu koje je dane ljeta provodilo uz Ribnicu”. Ovdje je predstavljena i teška životna priča jedne legende sa glasom slavuja.

Pjesme ne krasi samo ritam i glas kako smo vidjeli do sada, već i sami tekst i riječi. Pa tako se u starogradskim pjesmama spominju: avlije, mahale, sokaci, varoši, mušebeci (dvospratnice sa isturenim spratom ka kaldrmi na kojima su se nalazili prozori (pendžeri)), behar, ruže, ašikovanje (ljubljenje, zaljubljivanje). U ovim pjesmama ima i suza i kletvi, u njima je ostavljana džan (duša) onoga koji ih poje / pjeva.

Kad već spomenuh prozore, da li znate šta znače stihovi pjesme Milica jedna u majke:

Džar mi džan na Viganj bez ašikovanja..

Džan je stara ulica u Podgoričkom naselju Drač koja još postoji. Džan na turskom jeziku znači duša. U toj ulici je pre rata bilo svega nekoliko kuća. Ulica Džan je prosto blistala, bila je najčistija ulica u Podgorici, a sve to zahvaljujući vrednim domaćicama. Sijali su se čisti prozori kuća i otuda reči “Džamli džan” – čista ulica, blistava kao staklo. Ulica Džan je izlazila na ulicu Viganj. Samim tim ovaj refren bi u prevodu značio: “Tom blistavom, čistom ulicom (Džamli Džan) do ulice Viganj nema ašikovanja”. Ulicom Džan, upravo zbog toga što je bila osvetljena, nije bilo ašikovanja, pa su devojke ašikovale sa svojim momcima u ulicu Viganj koja je bila mračna, samim tim dobra za ašikovanje.

Kad smo kod mahala i ašikovanja, takođe ne smijem zaboraviti da spomenem pjesmu Ašik Mahala koju izvodi Šukrija Žuti Serhatlić čiji je tekst napisao Ismet Abdović (pored ove da uzgred i spomenem i ostale njegove pjesme: Kao što je ljubav majke, S brijega Ćukovića, Sahat kula ostala bez sata, Sviraće se tamburice, Noć Sevdaha) govori o ljubavnim jadima.

Ašik Mahala pusta ostala
Ašik Mahala
Ljubav ostala.

Nit’ se draga još udala
nit’ ja ženio,
suđeno nam nije bilo
da se uzmemo.
Suđeno nam nije bilo
da se uzmemo…

Ašik Mahala
pusta ostala,
Ašik Mahala
Ljubav ostala…

Sevdah je dakle kao što vidimo u prethonim stihovima, tuga, ona “crna žuč” što spomenuh na početku.

Pa imamo pjesmu poput Mlada Jelka ljubi Janka o nesrećnoj ljubavi dvoje mladih koji su život skončali skočivši sa mosta.

Mlada Jelka ljubi Janka kao život svoj.

Zašto tajno ti ne dođeš meni, Janko moj.

Ja bi došo, bolna Jelko, ali ne smijem.

 Svud je straža naokolo, pazi na mene.

Straža oca nemilosnog iznevjeri nas.

Niko nas neće probuditi iz duboka sna.

Dakle, kako vidimo u sevdalinkama, djevojke su čedne, zaštićene od pogleda muškadije / muškoga čeljadeta, ona seta avlijom, bere cvijeće, donosi vodu sa bunara u ibrik na glavi pa nekad sa nekom tetkom protrči nanulama kraj šadrvana gdje je spazi mlado momče. E tada kreće ljubav ali i čežnja. Ona pjeva ispod drveta dok mladić sluša pa joj prebaci mirisni zumbul preko visoke ograde ili najljepšu ružu da se njegova draga nagizda a ona je u njedrima krije, poput najveće tajne za koju ne zna niko. Ali često poput ove nisus a srećnim krajem.

Ovdje bih za sami kraj istakla i pjesmu koja je drugačija po ritmu od navedenih a to je Još ne sviće rujna zora koja govori o smrti ljubljene koju oplakuje zaljubljeni mladić. “Još ne sviće rujna zora“ je jedna od naših najljepših pjesama, koja se smatra i nezvaničnom himnom Crne Gore.

Iako se vodi polemika čija je pjesma, na kraju nije ni važno. Muzika nema granice, naciju, vlasnika. U njoj uživa svaka duša, a jedna od najljepših (po meni) izvjedbi je dr Srđana Bulatovića i Darka Nikčevića, proslavljenog crnogorskog gitarskog dua.

Još ne sviće rujna zora
Još ne trepti list sa gora
Ne čuje se glas slavuja
Zoru da najavi

Ne čuje se dah zefira
Niti pjesma od pastira
Tišina je, nema vlada
Sve živo počiva

Dok čitate prve stihove (ili slušate) stičete utisak o toj tišini negdje na planini blizu mora, možda čak i u Boki dok protutnjava zefir. Stih za stihom koji oslikava pejzaž, a onda..zadnja strofa steže srce i izazove tugu:

Svaka travka u povoju

Bar osjeća radost tvoju

Al’od mene radost beži

Daleko, daleko..

Onaj nemir koju samo bol može da sačini. Mnogo je onih koji nisu pored svojih ljubavi, pri tom ne mislim na fizičku udaljenost. Ja vam govorim o onoj odvojenosti dva tijela. Odvojenosti živućeg i umrlog.

I to je neminovna životna uloga. Svako biva odvojen od onog koga voli; na kraju. Možda se duše i spoje u drugom svijetu, a možda i ne. Kako ko i u šta vjeruje.

A ja se pitam da li sevdah i starogradska muzika nestati kao što je i Ašik mahala pusta ostala?